κεστώδεις

Ομοταξία ενδοπαρασιτικών σκουληκιών που ανήκουν στους πλατυέλμινθες· είναι περισσότερο γνωστοί ως ταινίες. Όλα τα μέλη της ομοταξίας έχουν προσαρμοστεί στον παρασιτισμό του πεπτικού σωλήνα των σπονδυλοζώων. Οι κ. δεν έχουν στοματικό άνοιγμα ούτε πεπτικό σωλήνα· περιβάλλονται από ένα επιδερμίδιο, το οποίο έχει την ικανότητα να απορροφά απευθείας θρεπτικά συστατικά από τον χυλό του πεπτικού σωλήνα. Οι κ. έχουν νευρικό σύστημα και πρωτονεφρίδια, τα οποία εξυπηρετούν στην αποβολή από το σώμα των άχρηστων υπολειμμάτων του μεταβολισμού. Το σώμα των κ. αποτελείται από τη σκωληκοκεφαλή, η οποία φέρει μυζητήρες ή άγκιστρα που χρησιμεύουν στην προσκόλληση του οργανισμού μέσα στον πεπτικό σωλήνα· πίσω από τη σκωληκοκεφαλή βρίσκεται ο αυχένας και, τέλος, ακολουθεί το κύριο σώμα, το οποίο υποδιαιρείται σε ορθογώνιους ή ελλειπτικούς δακτυλίους, οι οποίοι ονομάζονται προγλωττίδες. Αυτές προέρχονται από τις εγκάρσιες συσφίξεις του αυχένα. Με εξαίρεση λίγα γένη (πολυκέφαλος και εχινόκοκκος), οι περισσότεροι κ. δεν παρουσιάζουν εναλλαγές γενεών και το ώριμο άτομο (το τέλειο δηλαδή σκουλήκι) προέρχεται απευθείας από την προνυμφική μορφή. Στα δύο στάδια του βιολογικού τους κύκλου, οι κ. περνούν από έναν ξενιστή –που λέγεται ενδιάμεσος ξενιστής– σε έναν άλλο. Τα παράσιτα αυτά είναι επιβλαβή για τους ξενιστές τους σε όλα τα στάδια του κύκλου τους. Ως παράδειγμα βιολογικού κύκλου των κ. αναφέρεται η περίπτωση της ταινίας του ανθρώπου (Τaenia solium και Τaenia saginata): από το αβγό γεννιέται μια μικρή προνύμφη οπλισμένη με έξι αγκιστροειδείς αποφύσεις, η οποία ονομάζεται εξάκανθος, ογκόσφαιρα ή πρωτοσκώληκας. Η προνύμφη αυτή εισέρχεται στον ενδιάμεσο ξενιστή (που είναι ο χοίρος για την Τaenia solium και το βόδι για την Τaenia saginata) και με το κυκλοφορικό του σύστημα φτάνει στην οριστική της έδρα (μυς, συκώτι, σπλάχνα), όπου και μεταμορφώνεται σε κυστίκερκο. Ο κυστίκερκος αποτελείται από ένα ιδιόρρυθμο μικρό σκουλήκι (δευτεροσκώληκας), κλεισμένο σε μια μικρή κύστη με υγρό. Όταν ο άνθρωπος φάει μολυσμένο κρέας, το σκουλήκι αυτό απελευθερώνεται από την κύστη του και προσκολλάται, με τα όργανα προσκόλλησης (μυζητήρες και άγκιστρα στην Τaenia solium, μόνο μυζητήρες στην Τaenia saginata) στο τοίχωμα του εντέρου. Εκεί αρχίζει να παράγει τις προγλωττίδες που καθεμία φέρει πλήρες άρρεν και θήλυ αναπαραγωγικό σύστημα. Καθώς οι προγλωττίδες αναπτύσσονται, απωθούνται συνεχώς προς τα πίσω και σχηματίζονται νέες·οι προγλωττίδες που βρίσκονται πιο μακριά έχουν μήκος 12 χιλιοστά και πλάτος 6 χιλιοστά, το μέγιστο. Έτσι τελικά σχηματίζεται ένα ταινιόμορφο άτομο, στο οποίο το σκουλήκι του κυστίκερκου είναι το κεφάλι, το αναπαραγωγικό του τμήμα είναι ο αυχένας και η κορδέλα των προγλωττίδων είναι ολόκληρο το υπόλοιπο σώμα. Οι προγλωττίδες αποσπώνται συνήθως από την ταινία και απομακρύνονται με τα περιττώματα του ξενιστή, αλλά, όπως είναι φανερό, ο ανθρώπινος οργανισμός δεν απαλλάσσεται από το παράσιτο, αν δεν απομακρυνθεί και το κεφάλι της ταινίας. Οι προγλωττίδες είναι ερμαφρόδιτα άτομα, διαθέτουν δηλαδή άρρενα και θήλεα όργανα αναπαραγωγής. Τα τελευταία περιέχουν γονιμοποιημένα ωάρια, με την εκκόλαψη των οποίων ξαναρχίζει ο βιολογικός κύκλος των κ. Η πλήρως ανεπτυγμένη ταινία που παρασιτεί στον άνθρωπο έχει 700-1.000 προγλωττίδες, καθεμία από τις οποίες μπορεί να αποβάλει καθημερινά μέχρι 100.000 αβγά. Για την Τaenia solium o άνθρωπος είναι, κατά κανόνα, ο κύριος ξενιστής. Ωστόσο, ο άνθρωπος μπορεί σε ορισμένες συνθήκες (αν, για παράδειγμα, συμβεί να εισέλθουν στον οργανισμό του αβγά ή ογκόσφαιρες) να γίνει και ενδιάμεσος ξενιστής. Αντίθετα, στην περίπτωση του εχινόκοκκου, που έχει ως κύριο ξενιστή τον σκύλο, ο άνθρωπος είναι κατά κανόνα ο ενδιάμεσος ξενιστής. Στην ταινία του εχινόκοκκου, ενώ ο ταινιόμορφος σκώληκας είναι μόλις 5 χιλιοστά, ο εγκυστωμένος είναι πελώριος και περιέχει συνήθως μέσα στη μεγάλη κύστη, όπου είναι εγκατεστημένος, και μικρότερες κύστες που παράγουν με εκβλάστηση αρκετούς άλλους δευτεροσκώληκες. Στους βοθριοκέφαλους, αντίθετα, ο δευτεροσκώληκας δεν είναι εγκυστωμένος (κλεισμένος σε κύστη)· αυτοί μεταδίδονται στον άνθρωπο από ψάρια του γλυκού νερού και προκαλούν –εκτός από τα συμπτώματα της εντερικής παρασίτωσης– και συμπτώματα αναιμίας. Άλλοι επικίνδυνοι κ. είναι η Τaenia coenurus, η οποία εγκαθίσταται στην κρανιακή κοιλότητα του προβάτου και άλλων μηρυκαστικών με τη μορφή του εγκυστωμένου σκουληκιού, προκαλώντας σε αυτά τη γνωστή ασθένεια κυνούρωση και το Dipylidium caninum που μεταδίδεται στα διάφορα σκυλιά από τους ψύλλους. Οι κ. υποδιαιρούνται σε 2 υφομοταξίες: οι κεστωδάριοι είναι ενδοπαράσιτα μερικών ψαριών, οι οποίοι –σε αντίθεση με τους υπόλοιπους– δεν είναι χωρισμένοι σε προγλωττίδες και δεν έχουν το σχήμα της εξακάνθου προνύμφης. Τα σκουλήκια αυτά περιλαμβάνουν τις δύο ακόλουθες τάξεις: την τάξη των αμφιλινιδίων, με σώμα φυλλόμορφο ή σπανιότερα ταινιόμορφο, και την τάξη των γυροκοτυλιδίων που είναι εφοδιασμένοι με ένα όργανο προσκόλλησης στην άκρη του ουραίου τμήματος. Οι ευκεστώδεις –η δεύτερη υφομοταξία– περιλαμβάνουν τους περισσότερους κ. Οι σκώληκες αυτοί έχουν μία εξάκανθο προνύμφη και είναι διαιρεμένοι σε προγλωττίδες. Οι ευκεστώδεις υποδιαιρούνται σε 8 τάξεις, από τις οποίες οι κυριότερες είναι τα τετραφυλλίδια, παράσιτα ψαριών, αμφιβίων και ερπετών θαλασσίων ή γλυκών υδάτων, εφοδιασμένα με τέσσερις βεντούζες· τα παράσιτα αυτά αναπτύσσονται σε έναν έως δύο ενδιάμεσους ξενιστές. Οι τρυπανόρυγχοι, οι οποίοι στο στάδιο του τέλειου ζώου ζουν σε διάφορα γανοειδή και σελαχοειδή ψάρια· είναι εφοδιασμένοι με βεντούζες και τέσσερις προβοσκίδες με αγκιστροειδείς αποφύσεις. Τα ψευδοφυλλίδια, τα οποία καμιά φορά δεν χωρίζονται σε προγλωττίδες και εξελίσσονται σε 2-3 ξενιστές· περιλαμβάνουν το βοθριοκέφαλο που παρασιτεί στον εντερικό σωλήνα του ανθρώπου και φτάνει σε μήκος 8-15 μ., με μερικές χιλιάδες προγλωττίδες. Τέλος, τα κυκλοφυλλίδια, που είναι από τα πιο ενδιαφέροντα κ., γιατί σε αυτά ανήκουν οι διάφορες ταινίες που αναφέρθηκαν πιο πάνω. Η παρουσία ταινιών στο έντερο προκαλεί διάφορες ενοχλήσεις λιγότερο ή περισσότερο εμφανείς, που στο σύνολό τους χαρακτηρίζονται ως ταινίαση και οι οποίες στα μικρά παιδιά μπορούν να εκδηλωθούν κα με κρίσεις σπασμών· πολύ σπάνια μπορεί να γίνει κυστικέρκωση στο κεντρικό νευρικό σύστημα. Για να αποβληθεί το παράσιτο, χορηγούνται στον ασθενή μερικά παράγωγα της ακριδίνης ή θυμόλη ή αιθεριούχο εκχύλισμα αρρενοπτέριδας, τα οξέα των οποίων παραλύουν την ταινία. Τότε η σκωληκοκεφαλή αποκολλάται από τον εντερικό βλεννογόνο και αποβάλλεται με τη χορήγηση καθαρτικών. Ιδιαίτερα αποτελεσματικό στη θεραπεία των παρασιτώσεων είναι, επίσης, ένα παράγωγο της σαλικυδαμίνης. ΣτηνΕλλάδασυχνότερηείναιηταινίαηάοπλη(Τaenia saginata)καιη ταινία του εχινόκοκκου, ενώ πολύ σπάνια είναι η ταινία η μονήρης (Τaenia solium) και η βοθριοκέφαλη. Σκουλήκι με νεαρούς δακτυλίους (πάνω) και σκουλήκι ώριμο (κάτω). Σκουλήκι με νεαρούς δακτυλίους (πάνω) και σκουλήκι ώριμο (κάτω). Οι κεστώδεις είναι κλάση ενδοπαράσιτων σκουληκιών (πλατυέλμινθες). Στο σχέδιο, ο εξελικτικός κύκλος του εχινόκοκκου (Εchinococcus granuIosus).

* * *

οι ζωολ. τάξη πλατυελμίνθων.

[ΕΤΥΜΟΛ. Αντιδάνεια λ., πρβλ. αγγλ. cestoda < cest- (πρβλ. κεστός «ταινία, ζώνη») + -oda (πρβλ. -ώδη, πληθ. ουδ. της -ώδης)].